नवी दिल्ली — केंद्र सरकार लवकरच महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी अधिनियमात (मनरेगा)  बदल करण्याच्या तयारीत आहे. सरकारी सूत्रांनी दिलेल्या माहितीनुसार, केंद्रीय मंत्रिमंडळाने या योजनेअंतर्गत रोजगाराचे दिवस १०० वरून १२५ करण्याच्या आणि योजनेचे नाव बदलून ‘पूज्य बापू ग्रामीण रोजगार हमी अधिनियम’ करण्याच्या प्रस्तावावर चर्चा केली आहे.
मनरेगा कायद्यानुसार प्रत्येक कुटुंबाला १०० दिवसांच्या कामाची हमी दिलेली असली तरी, प्रत्यक्षात मिळणाऱ्या रोजगाराचे सरासरी दिवस खूपच कमी आहेत. सध्याची स्थिती पाहता २०२४-२५ मध्ये योजनेअंतर्गत प्रत्येक कुटुंबाला मिळणाऱ्या रोजगाराचे सरासरी दिवस केवळ ५० च्या आसपास होते. मागील आर्थिक वर्षात (२०२४-२५) केवळ ४०.७० लाख कुटुंबांनी १०० दिवसांची कामाची मर्यादा पूर्ण केली, तर चालू आर्थिक वर्षात हा आकडा फक्त ६.७४ लाख कुटुंबांपर्यंत पोहोचला आहे.

या पार्श्वभूमीवर, रोजगाराचे दिवस वाढवण्याचा निर्णय महत्त्वाचा मानला जात आहे. हा प्रस्ताव १६ व्या वित्त आयोगाच्या शिफारशीनुसार १ एप्रिल, २०२६ पासून योजना सुरू ठेवण्याच्या प्रक्रियेनंतर आला आहे.मनरेगा २००५ मध्ये लागू झाली होती आणि तत्कालीन यूपीए सरकारने २ ऑक्टोबर २००९ पासून तिचे नामकरण ‘महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी अधिनियम’ असे केले होते. सूत्रांनुसार, आता एनडीए सरकारला नाव बदलण्यासाठी आणि कामाच्या हमीच्या दिवसांची संख्या १०० वरून १२५ करण्यासाठी कायद्यात बदल करावे लागतील.

वास्तविक पाहता, आंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड आणि राजस्थानसह अनेक राज्यांनी मनरेगा कामगारांसाठी १०० दिवसांच्या कामाची मर्यादा वाढवण्याची मागणी केली होती. राज्यांना १०० दिवसांपेक्षा जास्त काम देता येते, परंतु त्यासाठी त्यांना स्वतःच्या निधीतून पैसे द्यावे लागतात, जे फार कमी राज्ये करतात. मागील आर्थिक वर्षात (२०२४-२५) तयार झालेल्या एकूण २९० कोटी ‘मनुष्य-दिवसां’पैकी  केवळ ४.३५ कोटी मनुष्य-दिवस राज्यांनी आपल्या अर्थसंकल्पातून निर्माण केले. महाराष्ट्र, छत्तीसगढ, ओडिशा, हिमाचल प्रदेश, केरळ, राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि तेलंगणा या राज्यांनी स्वतःच्या संसाधनांमधून अतिरिक्त काम दिले आहे.

मनरेगा कायद्यातील कलम ३ (१) नुसार, प्रत्येक ग्रामीण कुटुंबाला एका आर्थिक वर्षात ‘शंभर दिवसांपेक्षा कमी नाही’ इतके काम देण्याचा नियम आहे. परंतु हेच १०० दिवस बहुतेकदा ‘वरची मर्यादा’ ठरतात. सध्या सरकार निश्चित १०० दिवसांव्यतिरिक्त ५० दिवस अतिरिक्त काम देण्यास परवानगी देते.

वनहक्क अधिनियम, २०१६ अंतर्गत जमीन मिळालेले अनुसूचित जमातीचे कुटुंब १५० दिवसांच्या कामासाठी पात्र आहे. याशिवाय, दुष्काळ किंवा नैसर्गिक आपत्तीग्रस्त ग्रामीण भागात (गृह मंत्रालयाच्या अधिसूचनेनुसार) १०० दिवसांव्यतिरिक्त ५० दिवसांचे अकुशल काम दिले जाऊ शकते. मनरेगा योजनेच्या २००५ मधील सुरुवातीपासून आतापर्यंत एकूण ४८७२.१६ कोटी ‘मनुष्य-दिवस’ (४८.७२ अब्ज दिवसांपेक्षा जास्त काम) निर्माण झाले असून, या योजनेवर एकूण ११,७४,६९२.६९ कोटी रुपये खर्च झाले आहेत.

वो जो तलवार के साथ अक़्ल भी रखता था ,
वही हर जंग में तारीख़ बदलता था .

इतिहासात काही योद्धे तलवारीने ओळखले जातात , काही सैन्यसंख्येने , तर काही रणांगणावरच्या धैर्याने . परंतु छत्रपती शिवाजी महाराज हे असे राष्ट्रनिर्माते होते , ज्यांनी युद्धाला बुद्धी , विज्ञान आणि दूरदृष्टीची जोड दिली . स्वराज्य उभारताना त्यांनी केवळ मावळ्यांच्या पराक्रमावर विसंबून न राहता आधुनिक लष्करी तंत्रज्ञानाचा सुयोग्य वापर केला . या दूरदृष्टीचा सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे तोफखाना विजय अभियान . हा अभियान एखाद्या एका लढाईपुरता मर्यादित नसून स्वराज्याच्या संरक्षणासाठी उभारलेली दीर्घकालीन , सुसूत्र आणि प्रभावी युद्धनीती होती .
तोफेच्या नळीतून निघाली गर्जना ,
ती केवळ आग नव्हे — ती होती स्वराज्याची घोषणा .

डोंगर हलले , आभाळ दुमदुमले ,
पण मावळ्यांच्या मनात भीती नाही उरली .
त्या काळात भारतातील युद्धपद्धतीत तोफखान्याचे महत्त्व झपाट्याने वाढत होते . मुघल , आदिलशाही , कुतुबशाही आणि पोर्तुगीज सत्तांकडे मोठ्या प्रमाणावर तोफा , बारुद आणि प्रशिक्षित तोफधारी होते . डोंगरी किल्ले असले तरी शत्रूच्या तोफखान्यापुढे ते टिकणार नाहीत , अशी सर्वसाधारण धारणा होती . मात्र छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हीच धारणा मोडून काढली . त्यांनी तोफखान्याला केवळ आक्रमणाचे शस्त्र न ठेवता संरक्षण , प्रतिबंध आणि मनोवैज्ञानिक दहशतीचे प्रभावी साधन बनवले .
तोफखान्याचे महत्त्व ओळखणारा दूरदृष्टीचा राजा : लहान वयातच शिवाजी महाराजांनी निजामशाही , आदिलशाही आणि मुघल सैन्याच्या हालचाली जवळून पाहिल्या होत्या . भविष्यातील युद्धे केवळ तलवार आणि भाल्यांवर चालणार नाहीत , हे त्यांनी अचूक ओळखले होते . म्हणूनच स्वराज्य उभारणीच्या सुरुवातीपासूनच तोफखान्याच्या विकासाकडे त्यांनी विशेष लक्ष दिले . किल्ले जिंकताना शत्रूच्या तोफा ताब्यात घेणे , त्यांची दुरुस्ती करणे , आणि स्थानिक कारागिरांकडून नव्या तोफा तयार करून घेणे — ही प्रक्रिया त्यांनी योजनाबद्ध पद्धतीने राबवली .
राजगड , तोरणा , पुरंदर , सिंहगड , पन्हाळा , विशाळगड , प्रतापगड यांसारख्या किल्ल्यांवर मजबूत तोफखाना उभारण्यात आला . किल्ल्यांच्या बुरुजांवर तोफा अशा प्रकारे बसवण्यात आल्या की शत्रूला चढाई करताना अनेक स्तरांवरून मारा सहन करावा लागे . सह्याद्रीचा डोंगर उतार , अरुंद वाटा आणि नैसर्गिक भूप्रदेश यांचा वापर करून तोफांचा प्रभाव अधिक तीव्र करण्यात आला .
तोफखाना विजय अभियान म्हणजे केवळ तोफा जिंकणे नव्हे , तर शत्रूची संपूर्ण युद्धक्षमता खिळखिळी करणे होय . शिवाजी महाराजांनी अनेक वेळा शत्रूच्या किल्ल्यांवरील तोफा जिंकून त्या स्वराज्याच्या किल्ल्यांवर बसवल्या . त्यामुळे शत्रूला दुहेरी फटका बसत असे — एकीकडे त्यांची ताकद कमी होत असे आणि दुसरीकडे स्वराज्याची संरक्षणव्यवस्था अधिक मजबूत होत असे .
पुरंदरच्या मोहिमेत , पन्हाळ्याच्या संघर्षात , तसेच कोकणातील किल्ल्यांच्या संरक्षणात तोफखान्याचा अत्यंत प्रभावी वापर झाला . कधी थेट मारा , कधी दबाव , तर कधी केवळ तोफांची उपस्थिती दाखवून शत्रूला माघार घ्यायला भाग पाडले गेले . हे युद्ध केवळ रणांगणावर नव्हते , तर शत्रूच्या मनावर चाललेले होते .
डोंगर बोलले तोफांच्या गर्जनेतून ,
स्वराज्य जागे झाले मावळ्यांच्या रक्तातून ,
तलवार होती हातात , पण बुद्धी होती डोळ्यांत ,
म्हणूनच इतिहास झुकला शिवरायांच्या पावलांत .
आरमारी तोफखाना आणि समुद्रावरील नियंत्रण : छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तोफखाना अभियान डोंगरी किल्ल्यांपुरते मर्यादित नव्हते . त्यांनी समुद्रकिनाऱ्यावरही तोफखान्याचे महत्त्व ओळखले . सिंधुदुर्ग , विजयदुर्ग , कुलाबा , सुवर्णदुर्ग यांसारख्या किल्ल्यांवर शक्तिशाली तोफा बसवण्यात आल्या . या तोफांमुळे पोर्तुगीज , इंग्रज आणि सिद्दी यांच्यासारख्या समुद्री सत्तांना थेट आव्हान देण्यात आले .
विजयदुर्ग हा त्या काळातील सर्वात आधुनिक आरमारी किल्ला मानला जातो . येथील तोफखान्यामुळे शत्रूची जहाजे किनाऱ्याजवळ येण्याचे धाडस करत नसत . हा तोफखाना म्हणजे स्वराज्याच्या सागरी सीमांचे अभेद्य कवच होते .
स्वराज्याच्या संरक्षणातील तोफखान्याची भूमिका : तोफखान्यामुळे स्वराज्याच्या किल्ल्यांवर दीर्घकाळ वेढा घालणे शत्रूसाठी अत्यंत कठीण झाले . पाणी व्यवस्था , अन्नसाठा आणि तोफांचा अचूक समन्वय यामुळे किल्ले महिनोन्‌महिने टिकत . परिणामी शत्रू थकून माघार घेत असे किंवा तहासाठी भाग पाडला जाई .
शिवाजी महाराजांनी कधीही अंधाधुंद तोफगोळेबार केला नाही . त्यांचा मारा नेहमी मोजका , नेमका आणि उद्दिष्टपूर्ण असे . हीच त्यांची लष्करी शिस्त आणि आधुनिक युद्धदृष्टी होती .
आजच्या पिढीसाठी संदेश :

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तोफखाना विजय अभियान आपल्याला महत्त्वाचा धडा देते — परंपरेला आधुनिकतेची जोड दिली , तरच राष्ट्र टिकते . संरक्षण , तंत्रज्ञान , प्रशिक्षण आणि नियोजन या सर्व घटकांना समान महत्त्व देणे आवश्यक आहे .
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तोफखाना विजय अभियान म्हणजे स्वराज्याच्या इतिहासातील सुवर्णअध्याय आहे . तलवारीइतकाच निर्णायक ठरलेला हा तोफखाना , स्वराज्याच्या आत्मविश्वासाचा आवाज बनला . आजही सह्याद्रीच्या किल्ल्यांवर उभ्या असलेल्या त्या तोफा आपल्याला सांगतात — स्वराज्य केवळ जिंकले गेले नाही , तर बुद्धीने , नियोजनाने आणि आधुनिक विचारांनी घडवले गेले .

         ✍️ चंद्रकांत शेळके,                                      तहसीलदार,बीड