वो जो तलवार के साथ अक़्ल भी रखता था ,
वही हर जंग में तारीख़ बदलता था .
इतिहासात काही योद्धे तलवारीने ओळखले जातात , काही सैन्यसंख्येने , तर काही रणांगणावरच्या धैर्याने . परंतु छत्रपती शिवाजी महाराज हे असे राष्ट्रनिर्माते होते , ज्यांनी युद्धाला बुद्धी , विज्ञान आणि दूरदृष्टीची जोड दिली . स्वराज्य उभारताना त्यांनी केवळ मावळ्यांच्या पराक्रमावर विसंबून न राहता आधुनिक लष्करी तंत्रज्ञानाचा सुयोग्य वापर केला . या दूरदृष्टीचा सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे तोफखाना विजय अभियान . हा अभियान एखाद्या एका लढाईपुरता मर्यादित नसून स्वराज्याच्या संरक्षणासाठी उभारलेली दीर्घकालीन , सुसूत्र आणि प्रभावी युद्धनीती होती .
तोफेच्या नळीतून निघाली गर्जना ,
ती केवळ आग नव्हे — ती होती स्वराज्याची घोषणा .
डोंगर हलले , आभाळ दुमदुमले ,
पण मावळ्यांच्या मनात भीती नाही उरली .
त्या काळात भारतातील युद्धपद्धतीत तोफखान्याचे महत्त्व झपाट्याने वाढत होते . मुघल , आदिलशाही , कुतुबशाही आणि पोर्तुगीज सत्तांकडे मोठ्या प्रमाणावर तोफा , बारुद आणि प्रशिक्षित तोफधारी होते . डोंगरी किल्ले असले तरी शत्रूच्या तोफखान्यापुढे ते टिकणार नाहीत , अशी सर्वसाधारण धारणा होती . मात्र छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हीच धारणा मोडून काढली . त्यांनी तोफखान्याला केवळ आक्रमणाचे शस्त्र न ठेवता संरक्षण , प्रतिबंध आणि मनोवैज्ञानिक दहशतीचे प्रभावी साधन बनवले .
तोफखान्याचे महत्त्व ओळखणारा दूरदृष्टीचा राजा : लहान वयातच शिवाजी महाराजांनी निजामशाही , आदिलशाही आणि मुघल सैन्याच्या हालचाली जवळून पाहिल्या होत्या . भविष्यातील युद्धे केवळ तलवार आणि भाल्यांवर चालणार नाहीत , हे त्यांनी अचूक ओळखले होते . म्हणूनच स्वराज्य उभारणीच्या सुरुवातीपासूनच तोफखान्याच्या विकासाकडे त्यांनी विशेष लक्ष दिले . किल्ले जिंकताना शत्रूच्या तोफा ताब्यात घेणे , त्यांची दुरुस्ती करणे , आणि स्थानिक कारागिरांकडून नव्या तोफा तयार करून घेणे — ही प्रक्रिया त्यांनी योजनाबद्ध पद्धतीने राबवली .
राजगड , तोरणा , पुरंदर , सिंहगड , पन्हाळा , विशाळगड , प्रतापगड यांसारख्या किल्ल्यांवर मजबूत तोफखाना उभारण्यात आला . किल्ल्यांच्या बुरुजांवर तोफा अशा प्रकारे बसवण्यात आल्या की शत्रूला चढाई करताना अनेक स्तरांवरून मारा सहन करावा लागे . सह्याद्रीचा डोंगर उतार , अरुंद वाटा आणि नैसर्गिक भूप्रदेश यांचा वापर करून तोफांचा प्रभाव अधिक तीव्र करण्यात आला .
तोफखाना विजय अभियान म्हणजे केवळ तोफा जिंकणे नव्हे , तर शत्रूची संपूर्ण युद्धक्षमता खिळखिळी करणे होय . शिवाजी महाराजांनी अनेक वेळा शत्रूच्या किल्ल्यांवरील तोफा जिंकून त्या स्वराज्याच्या किल्ल्यांवर बसवल्या . त्यामुळे शत्रूला दुहेरी फटका बसत असे — एकीकडे त्यांची ताकद कमी होत असे आणि दुसरीकडे स्वराज्याची संरक्षणव्यवस्था अधिक मजबूत होत असे .
पुरंदरच्या मोहिमेत , पन्हाळ्याच्या संघर्षात , तसेच कोकणातील किल्ल्यांच्या संरक्षणात तोफखान्याचा अत्यंत प्रभावी वापर झाला . कधी थेट मारा , कधी दबाव , तर कधी केवळ तोफांची उपस्थिती दाखवून शत्रूला माघार घ्यायला भाग पाडले गेले . हे युद्ध केवळ रणांगणावर नव्हते , तर शत्रूच्या मनावर चाललेले होते .
डोंगर बोलले तोफांच्या गर्जनेतून ,
स्वराज्य जागे झाले मावळ्यांच्या रक्तातून ,
तलवार होती हातात , पण बुद्धी होती डोळ्यांत ,
म्हणूनच इतिहास झुकला शिवरायांच्या पावलांत .
आरमारी तोफखाना आणि समुद्रावरील नियंत्रण : छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तोफखाना अभियान डोंगरी किल्ल्यांपुरते मर्यादित नव्हते . त्यांनी समुद्रकिनाऱ्यावरही तोफखान्याचे महत्त्व ओळखले . सिंधुदुर्ग , विजयदुर्ग , कुलाबा , सुवर्णदुर्ग यांसारख्या किल्ल्यांवर शक्तिशाली तोफा बसवण्यात आल्या . या तोफांमुळे पोर्तुगीज , इंग्रज आणि सिद्दी यांच्यासारख्या समुद्री सत्तांना थेट आव्हान देण्यात आले .
विजयदुर्ग हा त्या काळातील सर्वात आधुनिक आरमारी किल्ला मानला जातो . येथील तोफखान्यामुळे शत्रूची जहाजे किनाऱ्याजवळ येण्याचे धाडस करत नसत . हा तोफखाना म्हणजे स्वराज्याच्या सागरी सीमांचे अभेद्य कवच होते .
स्वराज्याच्या संरक्षणातील तोफखान्याची भूमिका : तोफखान्यामुळे स्वराज्याच्या किल्ल्यांवर दीर्घकाळ वेढा घालणे शत्रूसाठी अत्यंत कठीण झाले . पाणी व्यवस्था , अन्नसाठा आणि तोफांचा अचूक समन्वय यामुळे किल्ले महिनोन्महिने टिकत . परिणामी शत्रू थकून माघार घेत असे किंवा तहासाठी भाग पाडला जाई .
शिवाजी महाराजांनी कधीही अंधाधुंद तोफगोळेबार केला नाही . त्यांचा मारा नेहमी मोजका , नेमका आणि उद्दिष्टपूर्ण असे . हीच त्यांची लष्करी शिस्त आणि आधुनिक युद्धदृष्टी होती .
आजच्या पिढीसाठी संदेश :
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तोफखाना विजय अभियान आपल्याला महत्त्वाचा धडा देते — परंपरेला आधुनिकतेची जोड दिली , तरच राष्ट्र टिकते . संरक्षण , तंत्रज्ञान , प्रशिक्षण आणि नियोजन या सर्व घटकांना समान महत्त्व देणे आवश्यक आहे .
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तोफखाना विजय अभियान म्हणजे स्वराज्याच्या इतिहासातील सुवर्णअध्याय आहे . तलवारीइतकाच निर्णायक ठरलेला हा तोफखाना , स्वराज्याच्या आत्मविश्वासाचा आवाज बनला . आजही सह्याद्रीच्या किल्ल्यांवर उभ्या असलेल्या त्या तोफा आपल्याला सांगतात — स्वराज्य केवळ जिंकले गेले नाही , तर बुद्धीने , नियोजनाने आणि आधुनिक विचारांनी घडवले गेले .
✍️ चंद्रकांत शेळके, तहसीलदार,बीड
